ভাৰতীয় ৰাজনীতিত বংশবাদ: পৰিয়ালকেন্দ্ৰিক ৰাজনীতি কিদৰে শিপাই আছে ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰত?

শেহতীয়াকৈ কংগ্ৰেছ নেতা শশী থাৰুৰৰ এক বক্তব্যই দলটোৰ ভিতৰচ’ৰাত ৰাজনৈতিক অস্থিৰতাৰ সৃষ্টি কৰিছে। তেওঁ বংশবাদী ৰাজনীতিক ভাৰতীয় গণতন্ত্ৰৰ বাবে “গুৰুতৰ ভাবুকি” বুলি অভিহিত কৰি কয় যে ভাৰতে “বংশতকৈ যোগ্যতাক” অগ্ৰাধিকাৰ দিয়াৰ সময় আহি পৰিছে।

থাৰুৰৰ মতে যেতিয়া ৰাজনৈতিক ক্ষমতা দক্ষতা, প্ৰতিশ্ৰুতি বা তৃণমূল পৰ্যায়ৰ কৰ্মদক্ষতাৰ পৰিৱৰ্তে পৰিয়াল বা বংশৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত হয়, তেতিয়া ই গণতন্ত্ৰৰ মানদণ্ডক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰে আৰু শাসন ব্যৱস্থাত জবাবদিহিতা দুৰ্বল কৰে। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংবাদ সংস্থা প্ৰজেক্ট ছিণ্ডিকেটত প্ৰকাশিত থাৰুৰৰ প্ৰবন্ধই ভাৰতীয় ৰাজনীতিত গভীৰতালৈকে বিয়পি থকা বংশবাদৰ শিপাডাল পুনৰ এবাৰ উদঙাই দিছে।

ভাৰতত ৰাজনীতি আৰু বংশবাদৰ দীৰ্ঘদিনীয়া সম্পৰ্ক আছে। স্বাধীনতাৰ পিছত গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠা হোৱাৰ পিছতো ৰাজনৈতিক ক্ষমতাৰ বিষয়টো প্ৰায়ে পৰিয়ালৰ আশে-পাশে ঘূৰি থকা যেন লাগে। বহু ৰাজনীতিবিদে নিজৰ পদবী, প্ৰতিপত্তি আৰু প্ৰভাৱ পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মলৈ আগবঢ়াই লৈ গৈছে। জনসাধাৰণক পৰিচয় আৰু অভিজ্ঞতাৰ এক নিৰ্দিষ্ট বিকল্প আগবঢ়াইছে। কিন্তু এই প্ৰক্ৰিয়াই প্ৰশ্নৰো উত্থাপন কৰে… ৰাজনীতি প্ৰতিভাতকৈ উত্তৰাধিকাৰৰ দ্বাৰাহে পৰিচালিত হয় নেকি? এইটো গণতন্ত্ৰৰ মনোভাৱৰ বিপৰীত নেকি?

এনে প্ৰশ্নৰ মাজতে এছ’চিয়েশ্যন ফৰ ডেম’ক্ৰেটিক ৰিফৰ্মছ (এডিআৰ) আৰু নেশ্যনেল ইলেকচন ৱাচ (এনইডব্লিউ)ৰ এক বিস্তৃত প্ৰতিবেদনে বিষয়টোৰ এক স্পষ্ট ছবি দাঙি ধৰিছে। এই প্ৰতিবেদনে প্ৰমাণ কৰে যে স্বজন তোষণ কেৱল আলোচনা বা অভিযোগৰ বিষয় নহয়, বৰঞ্চ ৰাজনৈতিক গাঁথনিৰ এক বাস্তৱ আৰু ব্যাপক অংশ।

দেশৰ ২১% জনপ্ৰতিনিধি ৰাজনৈতিক পৰিয়ালৰ

এই প্ৰতিবেদনত বৰ্তমানৰ ৫,২০৪ জন সাংসদ, বিধায়ক আৰু বিধান পৰিষদৰ সদস্যৰ তথ্য বিশ্লেষণ কৰা হৈছে। প্ৰতিবেদন অনুসৰি ইয়াৰে ১১০৭ জন প্ৰতিনিধি বা প্ৰায় ২১ শতাংশৰ কোনো ৰাজনৈতিক পৰিয়ালৰ সৈতে প্ৰত্যক্ষ সম্পৰ্ক আছে। অৰ্থাৎ প্ৰতি পাঁচজন ৰাজনীতিবিদৰ ভিতৰত এজনে পাৰিবাৰিক প্ৰভাৱৰ জৰিয়তে ৰাজনীতিত প্ৰৱেশ কৰিছে। এই সংখ্যা কম নহয়, বৰঞ্চ প্ৰতিষ্ঠানিক পৰ্যায়ত পাৰিবাৰিক গুৰুত্ব শিপাই থকা ৰাজনৈতিক তন্ত্ৰৰ গভীৰতাক প্ৰতিফলিত কৰে।

প্ৰতিবেদনত এইটোও স্পষ্ট কৰি দিয়া হৈছে যে এই ধাৰাটো শেহতীয়া পৰিঘটনা নহয়, বৰঞ্চ দশক দশক ধৰি চলি অহা সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক গ্ৰহণযোগ্যতাৰ ফল। নাম, প্ৰভাৱ, পৰিয়ালৰ স্বীকৃতি বহু ঠাইত প্ৰাৰ্থীৰ বাবে নিৰ্বাচনত জয়ী হোৱাৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ আহিলা হৈ পৰে।

ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত বংশৰ আৰ্হি কি?

এছ’চিয়েশ্যন ফৰ ডেম’ক্ৰেটিক ৰিফৰ্মছ (এডিআৰ) আৰু নেশ্যনেল ইলেকচন ৱাচ (এনইডব্লিউ)ৰ এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি লোকসভাত বংশবাদৰ সংখ্যা সৰ্বাধিক ৩১%। লোকসভাৰ ৫৪৩খন আসনৰ ভিতৰত ১৬৭ গৰাকী সদস্য পৰিয়ালৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত। ৰাজ্যিক বিধানসভাত এই সংখ্যা ২০%ৰ আশে পাশে আছে।

ৰাজ্যিক বিধানসভাৰ মুঠ ৪০৯১ জন সদস্যৰ ভিতৰত ৮১৬ জন ৰাজনীতিবিদৰ পৰিয়ালৰ সৈতে জড়িত। ৰাজ্যসভাত (সাংসদ) এই সংখ্যা ২১%ৰ ওচৰ চাপিছে। ৰাজ্যিক বিধান পৰিষদৰ নিৰ্বাচনো ইয়াৰ পৰা পৃথক নহয়। ৩৪৬টা এম এল চিৰ ভিতৰত ৭৭টা ৰাজনৈতিক নেতাৰ পৰিয়ালৰ, যিয়ে প্ৰায় ২২%ক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।

ৰাজ্যিক প্ৰেক্ষাপট: শীৰ্ষত অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ

ৰাজ্যসমূহৰ মাজত বংশবাদৰ স্তৰ একে নহয়। বিভিন্ন ৰাজনৈতিক দল, আঞ্চলিক নেতৃত্ব আৰু সামাজিক ভিত্তিয়ে ইয়াৰ আৰ্হিক প্ৰভাৱিত কৰে। প্ৰতিবেদন অনুসৰি নিৰপেক্ষ সংখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত উত্তৰ প্ৰদেশ শীৰ্ষত আছে। ইয়াত ৬০৪ ​​জন প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ১৪১ জন (২৩%) ৰাজনৈতিক নেতাৰ পৰিয়ালৰ বুলি ধৰা পৰিছে। মহাৰাষ্ট্ৰত ৪০৩ জন প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ১২৯ জন (৩২%), বিহাৰত ৩৬০ জন প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ৯৬ জন (২৭%) আৰু কৰ্ণাটকত ৩২৬ জন প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ৯৪ জন (২৯%) ৰাজনৈতিক পৰিয়ালৰ পৰা আহিছে।

কিন্তু অনুপাতৰ ফালৰ পৰা অন্ধ্ৰ প্ৰদেশ আগবাঢ়ি আছে, ২৫৫ জন সদস্যৰ ভিতৰত ৮৬ জন অৰ্থাৎ ৩৪ শতাংশ প্ৰতিনিধিৰ ৰাজনৈতিক বংশগত পটভূমি আছে। ইয়াৰ পৰা বুজা যায় যে কিছুমান ৰাজ্যত ৰাজনৈতিক নেতৃত্ব এটা পৰিয়ালৰ প্ৰজন্মৰ পৰা প্ৰজন্মলৈ চলি থাকে। ইয়াৰ বিপৰীতে উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ বহু ৰাজ্যত এই প্ৰৱণতা বহু কম। উদাহৰণ স্বৰূপে অসমত বংশবাদ মাত্ৰ ৯ শতাংশত সীমাবদ্ধ।

ৰাষ্ট্ৰীয় বনাম আঞ্চলিক দল: পৰিস্থিতি কি?

প্ৰতিবেদনত দল অনুসৰি বংশৰ স্তৰো পৰীক্ষা কৰা হৈছিল। ৰাষ্ট্ৰীয় দলসমূহৰ ৩২১৪ জন প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ৬৫৭ জন বা ২০ শতাংশই বংশবাদী। কংগ্ৰেছ এই ক্ষেত্ৰত আগবাঢ়ি আছে, এই হাৰ ৩২ শতাংশত উপনীত হৈছে। কংগ্ৰেছৰ দীৰ্ঘ ইতিহাসত পৰিয়ালকেন্দ্ৰিক নেতৃত্বই উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰি আহিছে, যিটো ভূমিকা আজিও প্ৰভাৱিত হৈ আছে।

ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টিত এই সংখ্যা ১৮ শতাংশ, চিপিআই(এম)ত ৮ শতাংশ। আঞ্চলিক দলত বংশবাদৰ মাত্ৰা আৰু অধিক হয়। এন চি পি-শাৰদ পাৱাৰ আৰু জম্মু-কাশ্মীৰ নেচনেল কনফাৰেন্সত ৪২ শতাংশ, ৱাই এছ আৰ কংগ্ৰেছৰ ৩৮ শতাংশ আৰু টি ডি পিৰ ৩৬ শতাংশ। ইফালে, তৃণমূল কংগ্ৰেছৰ মাত্ৰ ১০ শতাংশ আৰু এআইএডিএমকেৰ ৪ শতাংশ সদস্যৰহে পাৰিবাৰিক ৰাজনীতিৰ পটভূমি আছে।

ৰাজনীতিত স্বজন তোষণে নাৰীক আধিপত্য বিস্তাৰত সহায় কৰিছেনে?

প্ৰতিবেদনখনৰ অন্যতম উল্লেখযোগ্য আৰু চিন্তনীয় দিশটো হ’ল মহিলাৰ ৰাজনৈতিক প্ৰতিনিধিত্বত স্বজন তোষণৰ হাৰ পুৰুষৰ তুলনাত দুগুণতকৈও অধিক। ৪৬৬৫ জন পুৰুষ প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ৮৫৬ জন বা ১৮ শতাংশই নেপটিষ্টিক, আনহাতে ৫৩৯ গৰাকী মহিলা প্ৰতিনিধিৰ ভিতৰত ২৫১ গৰাকী বা ৪৭ শতাংশ নেপটিষ্টিক।

অৰ্থাৎ ৰাজনীতিত প্ৰৱেশ কৰা মহিলাসকলৰ প্ৰায় আধাই ইতিমধ্যে ৰাজনৈতিক সংযোগ আৰু পাৰিবাৰিক ক্ষমতা থকা মহিলা। এই পৰিস্থিতিয়ে প্ৰথম প্ৰজন্মৰ মহিলাসকলৰ বাবে ৰাজনীতিৰ দুৱাৰ সংকুচিত কৰি পেলায়।

ৰাজ্যভিত্তিক বিশ্লেষণত দেখা গৈছে যে মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু অন্ধ্ৰ প্ৰদেশৰ ৬৯ শতাংশ মহিলা প্ৰতিনিধি পৰিয়ালভিত্তিক ৰাজনৈতিক পটভূমিৰ পৰা আহিছে। এই সংখ্যা বিহাৰত ৫৭ শতাংশ আৰু তেলেংগানাত ৬৪ শতাংশ। গোৱা, পুডুচেৰী, দাদৰা নগৰ হাভেলীৰ দৰে কিছুমান কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত পৰিস্থিতি আৰু অধিক জটিল হৈ পৰিছে, য’ত ১০০ শতাংশ মহিলাই নেপটিষ্টিক।

বংশৰ ৰাজনীতিৰ আঁৰৰ ৰাজনৈতিক কাৰণ কি?

বংশবাদী ৰাজনীতি কেৱল সামাজিক আৰু আৱেগিক পৰিচয়ৰ বিষয় নহয়, ইয়াৰ ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক প্ৰভাৱো আছে। নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰিবলৈ ধন, নেটৱৰ্ক, সংগঠন, কেডাৰ আৰু জনসংযোগৰ প্ৰয়োজন হয়, যিবোৰ পৰিয়ালভিত্তিক নেতৃত্বই সহজেই লাভ কৰিব পাৰে।

বহু দলত টিকট বিতৰণৰ সিদ্ধান্ত বন্ধ দুৱাৰৰ ভিতৰত লোৱা হয়, য’ত পৰিয়ালতন্ত্ৰই স্বাভাৱিকতে প্ৰভাৱ পেলায়। তদুপৰি ভোটাৰসকলে পৰিয়ালভিত্তিক নেতাসকলক প্ৰায়ে বিশ্বাসযোগ্য বুলি গণ্য কৰে, কাৰণ তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰে যে তেওঁলোকৰ ইতিহাস আৰু সামাজিক পৰিচয় স্পষ্ট।