লাল কৃষ্ণ আদৱানীৰ ৰথযাত্ৰাই কাক লাভান্বিত কৰিছিল, কিদৰে চলিছিল ধৰ্মৰ ৰাজনীতি?

দেশৰ বৰ্ষীয়ান ৰাজনীতিকৰ ভিতৰত অন্যতম হৈছে প্ৰবীণ বিজেপি নেতা লাল কৃষ্ণ আদৱানী। ৰাম মন্দিৰ নিৰ্মাণৰ বাবে লাল কৃষ্ণ আদৱানীৰ সোমনাথ মন্দিৰৰ পৰা অযোধ্যালৈ ১০ হাজাৰ কিলোমিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ৰথ যাত্ৰাই দেশৰ ৰাজনীতিত সুদূৰপ্ৰসাৰী প্ৰভাৱ পেলাইছিল। বিজেপিয়ে এক বৃহৎ অগ্ৰগতিৰে আগুৱাই গৈছিল। এজন সুদক্ষ সংগঠক আৰু চিন্তাবিদ আদৱানীয়ে জননেতাৰ ভাবমূর্তি লাভ কৰিছিল। এই যাত্ৰাৰ ফলত কেন্দ্ৰত বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিং চৰকাৰৰ পতন ঘটে। আনহাতে ইয়াৰ কঠোৰ বিৰোধিতা কৰি বিহাৰৰ লালু প্ৰসাদ যাদৱ আৰু উত্তৰ প্ৰদেশৰ মুলায়ম সিং যাদৱে মুছলমান ভোট বেংক দখল কৰে।

১০০ বছৰীয়া জন্মদিনৰ ওচৰ চাপি অহা আদৱানী এতিয়া ৰাজনীতি আৰু জনজীৱনৰ পৰা আঁতৰি গৈছে। মুলায়ম সিং যাদৱ নাই, কিন্তু তেওঁৰ পৰৱৰ্তী প্ৰজন্মই পিতৃৰ পৰা উত্তৰাধিকাৰ সূত্ৰে পোৱা মুছলমান ভোট বেংকক দৃঢ়তাৰে ধৰি ৰাখিছে। দুৰ্নীতিৰ গোচৰত দোষী সাব্যস্ত হোৱা লালু প্ৰসাদ যাদৱে নিজেই নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰা নাই যদিও তেওঁৰ পুত্ৰ তেজস্বীৰ জৰিয়তে জাতিভিত্তিক যাদৱ ভোটৰ সৈতে মুছলমান ভোটৰ সংমিশ্ৰণে তেওঁক বিহাৰত ক্ষমতাৰ প্ৰবল প্ৰতিদ্বন্দ্বী কৰি তুলিছে।

আজি লাল কৃষ্ণ আদৱানীৰ জন্মদিন। দ্বিতীয় আৰু অন্তিম পৰ্যায়ৰ বিহাৰ বিধানসভা নিৰ্বাচন অহা ১১ নৱেম্বৰত। এই উপলক্ষে আদৱানীৰ ৰথ যাত্ৰাৰ সময়ত বিহাৰত গ্ৰেপ্তাৰ হোৱাৰ কাহিনী আৰু পৰৱৰ্তী সময়ত এই সিদ্ধান্তক কেন্দ্ৰ কৰি গ্ৰহণ কৰা কৌশল সম্পৰ্কে কিছু কথা জানো আহক-

যাত্ৰাৰ আৰম্ভণিতে সকলো অনিশ্চিত হৈ পৰিছিল

১৯৯০ চনৰ ২৫ ছেপ্টেম্বৰত সোমনাথ মন্দিৰৰ জ্যোতিৰ্লিংগত পূজা কৰি আদৱানীয়ে যেতিয়া ৰথত উঠিছিল তেতিয়া সকলো অনিশ্চিত আছিল— বতৰ আৰু যাত্ৰাৰ সফলতা দুয়োটাৰে নিশ্চয়তা নাছিল। কিন্তু যাত্ৰা আগবাঢ়ি যোৱাৰ লগে লগে একেৰাহে প্ৰতিটো দিনেই ৰথ যাত্ৰাৰ যাত্ৰী আৰু সমৰ্থকসকলৰ আত্মবিশ্বাস বৃদ্ধি পাইছিল। ৰথখন পাৰ হৈ যোৱা পথত পুষ্পবৃষ্টি কৰা হৈছিল আৰু মহিলাসকলে আৰতি কৰিছিল। আদৱানীয়ে তেওঁৰ আত্মজীৱনীত লিখিছে, “মানুহৰ বাবে মই যে গুৰুত্বপূৰ্ণ নহয়, সেই কথা উপলব্ধি কৰিবলৈ মোৰ বেছি সময় নালাগিল। মই কেৱল ৰথী আছিলোঁ। ৰথ যাত্ৰাৰ প্ৰধান দূত আছিল ৰথ নিজেই, আৰু সেই ৰথখন সঁচাকৈয়ে পবিত্ৰ আছিল, কিয়নো ই ৰাম জন্মভূমিত ৰাম মন্দিৰ নিৰ্মাণৰ উদ্দেশ্যেৰে অযোধ্যালৈ গৈ আছিল।”

ৰথযাত্ৰাক কেন্দ্ৰ কৰি সৃষ্টি হোৱা উত্তেজনাৰ মাজতে অস্থিৰ হৈ পৰিল দিল্লী

আদৱানী আৰু তেওঁৰ সহযোগীসকলে এই যাত্ৰাক লৈ উৎসাহী আছিল যদিও দিল্লীত অস্থিৰতা বাঢ়িল। ধৰ্মনিৰপেক্ষ শক্তিসমূহে সাম্প্ৰদায়িক ঐক্যৰ বাবে এই ৰথযাত্ৰাক বিপদজনক আৰু ৰক্তাক্ত বুলি আখ্যা দিছিল। তদানীন্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিঙৰ চৰকাৰে বিজেপিৰ সমৰ্থনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল। অৱশ্যে বিৰোধীয়ে অন্যান্য মিত্ৰশক্তিৰ লগতে ৰথযাত্ৰা বন্ধ কৰাৰ লগতে আদৱানীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰাৰ দাবী জনাইছিল। বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিঙে চৰকাৰক বচাবলৈ আৰু মুছলমান ভোট ধৰি ৰখাৰ দ্বৈত প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হ’ল। ৰথযাত্ৰা ধাৰাবাহিকভাৱে বৈঠক চলি আছিল যদিও আপোচৰ কোনো ফলপ্ৰসূ সূত্ৰৰ উন্মেষ হোৱা নাছিল। উত্তৰ প্ৰদেশৰ মুখ্যমন্ত্ৰী মুলায়ম সিং যাদৱ আৰু বিশ্বনাথ প্ৰতাপৰ মাজতো গভীৰ অবিশ্বাসৰ সৃষ্টি হৈছিল। মুলায়মে অনুভৱ কৰিছিল যে বিশ্বনাথ প্ৰতাপে অযোধ্যা বিষয়ত তেওঁক একাষৰীয়া কৰিবলৈ কুণ্ঠাবোধ কৰা নাই।

মুলায়ম সিং যাদৱে অতিবাদী পন্থা গ্ৰহণ কৰে

জ্যেষ্ঠ সাংবাদিক হেমন্ত শৰ্মাই তেওঁৰ বহুচৰ্চিত গ্ৰন্থ “যুদ্ধ মেঁ অযোধ্যা” (যুদ্ধত অযোধ্যা)ত লিখিছে যে ভি.পি. সিং আৰু মুলায়ম সিঙৰ মাজত দূৰত্ব বাঢ়িছিল। প্ৰধানমন্ত্ৰীয়ে সন্ত আৰু ঋষিৰ সৈতে আলোচনাৰ দুৱাৰ মুকলি কৰিলে, কাৰণ বিজেপিৰ সৈতে সংঘৰ্ষ কৰাতো তেওঁৰ চৰকাৰৰ স্বাৰ্থ নাছিল, কিয়নো কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰ ইয়াৰ সমৰ্থনত চলি আছিল।

কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে জানিছিল যে সংঘাতৰ ফলত সমস্যাটো সমাধান নহ’ব। কিন্তু পৰিস্থিতি একেই থাকিলে চৰকাৰ চলাবলৈ টান হ’ব ৷ ইফালে, ভি.পি. সিঙক উচিত প্ৰত্যুত্তৰ দিবলৈ মুলায়ম সিং যাদৱে অতিবাদী পন্থা লৈছিল। তেওঁ বাবৰি মছজিদৰ সমৰ্থকৰ পক্ষ লৈছিল। বাবৰি একচন কমিটীৰ তিনি আহ্বায়কৰ ভিতৰত এজন আছিল মন্ত্ৰী আজম খান, আনজন আছিল সাংসদ ছফিক-উৰ-ৰেহমান ৱাৰক আৰু তৃতীয়জন আছিল জাফাৰ্যব জিলানী, যিয়ে আইনী পৰামৰ্শ আগবঢ়াইছিল।

ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ বাবে লালু প্ৰসাদ যাদৱ আৰু মুলায়ম সিং যাদৱৰ মাজত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা

উত্তৰ প্ৰদেশৰ উপৰিও বিহাৰত লালু প্ৰসাদ যাদৱেও মুছলমান ভোট আকৰ্ষণ কৰিবলৈ আগ্ৰহী আছিল। ইফালে ৰথযাত্ৰা বিহাৰ পালেহি। সেই সময়ত জনতা দলৰ বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিঙৰ ঘনিষ্ঠ আছিল লালু। লালু আৰু মুলায়মে এজনে আনজনতকৈ নিজকে অধিক ধৰ্মনিৰপেক্ষ বুলি প্ৰমাণ কৰিবলৈ প্ৰতিযোগিতাত নামিছিল।

লালুৱে ২৩ অক্টোবৰত সমস্তীপুৰত যাত্ৰা বন্ধ কৰি দিছিল। আদৱানীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰি বিহাৰ আৰু বংগৰ সীমান্তৱৰ্তী ডুমকাৰ মাছানজোৰ ডাক বাংলোত ৰখা হৈছিল। বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিঙৰ নিৰ্দেশত লালুৱে এই গ্ৰেপ্তাৰৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল নেকি? বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিঙে “মঞ্জিল ছে জ্যাদা চফৰ”ত তেনে দাবী কৰিছে।

জ্যেষ্ঠ সাংবাদিক ৰাম বাহাদুৰ ৰায়ক তেওঁ কয়, “বিজেপি আৰু বিশ্ব হিন্দু পৰিষদৰ সৈতে আলোচনা ভংগ হোৱাৰ পিছত স্পষ্ট হৈ পৰিল যে চৰকাৰ বাচি নাথাকে। তাৰ পিছত মই বিহাৰৰ মুখ্যমন্ত্ৰী লালু প্ৰসাদক ফোন কৰি বিহাৰত লাল কৃষ্ণ আদৱানীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰিবলৈ পৰামৰ্শ দিলোঁ। লগতে তেওঁক নিশা ২ বজাৰ পিছত গ্ৰেপ্তাৰ কৰিবলৈ পৰামৰ্শ দিলোঁ, যাতে ই বাতৰি কাকতৰ শিৰোনাম নহয়।”

ভি.পি. সিঙে এটা গুলীত দুই চিকাৰ কৰিলে

বিশ্বনাথ প্ৰতাপ সিঙৰ চৰকাৰৰ পতন হৈছিল। তেওঁ বিজেপি আৰু ৰাম মন্দিৰ সমৰ্থকৰ সৈতে যুদ্ধত লিপ্ত হৈছিল। দ্বিতীয়টো আছিল ধৰ্মনিৰপেক্ষ শক্তিৰ আভ্যন্তৰীণ সংঘাত। হেমন্ত শৰ্মাৰ মতে, ভি.পি. সিঙে এটা গুলীৰে দুটা চিকাৰ কৰিলে: আদৱানীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰা হ’ল আৰু মুলায়ম সিং যাদৱ পৰাজিত হ’ল।

ভি.পি. সিঙৰ অযোধ্যা ভূমি অধিগ্ৰহণৰ আদেশৰ বিৰোধিতা কৰি মুলায়ম সিং যাদৱ ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ একমাত্ৰ ধ্বজাবাহী হৈ পৰিছিল। ভি.পি. সিঙে ইয়াক নিষ্ক্ৰিয় কৰাৰ উপায় উদ্ভাৱন কৰিলে। প্ৰথমে দেওৰিয়াত আদৱানীৰ ৰথ যাত্ৰা বন্ধ কৰিব লাগিছিল। ৰথ যাত্ৰা বন্ধ কৰা নেতা হ’ব মুলায়ম সিং যাদৱ। ভি.পি. সিং ইয়াৰ বাবে সাজু নাছিল। অৰুণ নেহৰুৰ মতে, প্ৰধানমন্ত্ৰীয়ে লালু প্ৰসাদ যাদৱলৈ বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰিছিল যে বিহাৰত আদৱানীৰ যাত্ৰা বন্ধ কৰক যাতে ধৰ্মনিৰপেক্ষতাৰ সমগ্ৰ কৃতিত্ব মুলায়ম সিঙৰ ওচৰত নাথাকে।

লালুৰ দাবীঃ গ্ৰেপ্তাৰৰ সিদ্ধান্ত তেওঁৰ নিজৰ আছিল

ভি.পি. সিঙৰ দাবী যিয়েই নহওক, আন সূত্ৰই যিমানেই ইয়াক সমৰ্থন নকৰক। কিন্তু আদৱানীৰ গ্ৰেপ্তাৰৰ কোনো ক্ৰেডিট শ্বেয়াৰ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে লালুৱে। “গোপালগঞ্জৰ পৰা ৰাইচিনালৈ” নামৰ আত্মজীৱনীখনত লালুৱে লিখিছে, “সঁচা কথা ক’বলৈ গ’লে কোনেও মোক এই যাত্ৰা বন্ধ কৰিবলৈ বা আদৱানীক গ্ৰেপ্তাৰ কৰিবলৈ কোৱা নাছিল। সেই সময়ত গৃহমন্ত্ৰী হিচাপে থকা মুফতি মহম্মদ ছায়েদে মোক দিল্লীলৈ মাতি আনি সোধা-পোছা কৰিছিল যে মই আদৱানীৰ যাত্ৰা বন্ধ কৰাৰ কিবা পৰিকল্পনা কৰিছিলো নেকি। মই যেতিয়া স্পষ্টকৈ একো কোৱা নাছিলো, তেতিয়া তেওঁ কৈছিল, “আপুনি এইটো নিজৰ ওপৰত কিয় ল’ব বিচাৰে? যাত্ৰা অব্যাহত থাকক।” মই অতি কঠোৰ সুৰত ক’লোঁ, “আপোনালোক সকলোৱে ক্ষমতাৰ নিচাত ডুবি আছে।”

লালুৱে নিজৰ শোৱা কোঠাত ৰখা সেউজীয়া পাগুৰিটো

বিৰোধীয়ে ৰথযাত্ৰাৰ জৰিয়তে বিজেপিয়ে ৰাজনৈতিক স্বাৰ্থ সাধন কৰা দেখিছিল, আৰু ৰথ যাত্ৰা বন্ধ কৰাৰ উদ্দেশ্যও ৰাজনৈতিক আছিল। আদৱানীৰ গ্ৰেপ্তাৰক একমাত্ৰ সিদ্ধান্ত হিচাপে চিত্ৰিত কৰি লালুৱে বিহাৰত এম ৱাই-ৱাই মিত্ৰতাৰ বাবে এক শক্তিশালী ভেটি প্ৰস্তুত কৰিছিল। লালুৱে লিখিছে, ‘‘ৰথ যাত্ৰাৰ উত্তেজনাপূৰ্ণ পৰিৱেশৰ মাজতে মই বিহাৰ শ্বৰীফলৈ গৈছিলো, তাতেই ৰাইজে মোক এটা সেউজীয়া পাগুৰি উপহাৰ দিছিল। মই ঘৰলৈ লৈ আহি নিজকে ক’লো যে এই পাগুৰি সংখ্যালঘু জনগোষ্ঠীয়ে মোৰ ওপৰত যি আস্থা ৰাখে তাৰ প্ৰতীক। এই দেশৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ চৰিত্ৰক মই যিকোনো মূল্যতে ৰক্ষা কৰিব লাগিব। সেই পাগুৰিটো মই মোৰ শোৱা কোঠাত ৰাখিলোঁ আৰু প্ৰতিশ্ৰুতি দিলোঁ যে ৰাজ্যত সাম্প্ৰদায়িক সম্প্ৰীতি বজাই ৰখাৰ দায়িত্ব মই আঁতৰি নাযাওঁ। আদৱানীৰ ৰথ যাত্ৰাই যে সংখ্যালঘু জনগোষ্ঠী আৰু সাম্প্ৰদায়িক সম্প্ৰীতিৰ প্ৰতি প্ৰকৃত ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছিল সেয়া মোৰ বাবে স্পষ্ট হৈ পৰিছিল। কঠোৰ ব্যৱস্থা লোৱাৰ সিদ্ধান্ত লৈ ৰাজ্যৰ জ্যেষ্ঠ বিষয়াসকলৰ সৈতে এখন বৈঠকত মিলিত হৈ তেওঁলোকক ক’লোঁ যে যাত্ৰা বন্ধ কৰিব লাগিব। আদৱানীৰ লগতে অশোক সিংঘাল আৰু তেওঁৰ লগত থকা সংঘ পৰিবাৰৰ অন্যান্য নেতাক গ্ৰেপ্তাৰ কৰক।”